THIÊN CHÚA VÀ TRẦN THẾ
Joseph Ratzinger
Biển-đức XVI.
Thiên Chúa và Trần Thế
Tin và Sống trong thời đại
ngày nay
Trao đổi với Peter Seewald
Phạm Hồng-Lam chuyển ra Việt
ngữ
CHƯƠNG I
THIÊN CHÚA
2. THIÊN CHÚA
Ta hãy bàn tới chuyện cốt yếu đích thực, như ngài vẫn nói, đó là Thiên
Chúa, nguồn gốc và mục tiêu của sự sống. Kinh tin kính của Ki-tô giáo bắt đầu
bằng câu “Tôi tin”. Nhưng ki-tô hữu đâu có tin một cách chung chung vào một
quyền lực cao hơn, vào một bản thể cao hơn.
Câu “Tôi tin” này là
một hành vi í thức của tôi. Một hành vi trong đó quyện lẫn cả í chí, trí hiểu,
sự soi sáng và dẫn dắt, đó là những thứ đã được ban tặng cho tôi. Câu đó cho
thấy niềm tín thác hay cả việc tôi bước ra khỏi chính mình để hướng tới Chúa.
Và ở đây, không phải là tôi hướng tới một quyền lực nào đó cao hơn, nhưng là
hướng tới Chúa, đấng biết tôi và chuyện trò với tôi. Ngài thật sự là một Tôi,
dù cái Tôi đó mang bản chất cao hơn bình thường nhiều, tôi có thể vươn tới cái
Tôi đó và cái Tôi đó cũng đi đến với tôi.
Ngài muốn nói gì khi bảo Chúa cũng là một “Tôi”?
Tôi muốn nói rằng
Ngài là một con người. Chúa không phải một phép tính đại cương của vũ trụ. Ngài
không hiện diện trong trần gian như một tinh thần nào đó. Ngài không phải là
một hoà hợp vô định của thiên nhiên, hay một “vô cùng” không thể gọi tên, nhưng
Ngài là đấng tạo dựng thiên nhiên, là nguồn cội của hoà hợp, là đấng hằng sống,
là chúa tể.
Khoan, ngài tin Chúa là một con người? Chúa
biết nghe, thấy, cảm…?
… Đúng. Chúa có tất cả những gì cơ bản mà con người có, như í thức, nhận
biết và tình yêu. Như vậy, Ngài là người có thể biết nói biết nghe. Tôi tin đó
là cái cơ bản nơi Chúa.
Thiên nhiên có thể tuyệt diệu. Bầu trời tinh tú có thể lạ lùng. Nhưng đó
cũng chỉ là một lạ lùng tuyệt diệu thiếu chất người, bởi vì rốt cuộc chúng cũng
làm tôi thành một cơ phận nhỏ trong một bộ máy vĩ đại.
Nhưng Chúa còn hơn nhiều. Ngài không đơn giản là thiên nhiên, nhưng là
đấng đi trước và cưu mang thiên nhiên. Ngài là đấng có thể biết nói, biết nghe,
biết yêu, biết nghĩ. Và đức tin cho ta hay, bản chất của Chúa là quan hệ. Đó là
điểm mà chúng ta muốn nói tới khi gọi Ngài là ba ngôi. Vì chính Ngài là quan
hệ, nên Ngài cũng có thể tạo ra vật mang quan hệ, và tạo vật này được quan hệ
với Ngài, vì Ngài đã quan hệ với nó trước.
Ngài có lần nói: “Ai bước vào kinh tin kính
này, thì thoát ra khỏi những quy luật của thế giới hiện tại”.
Í tôi muốn nói rằng, huyền nhiệm phục sinh của đức Ki-tô nâng ta lên trên
sự chết. Dĩ nhiên, là người, chúng ta vẫn luôn sống theo quy luật tự nhiên của
thế giới này. Thiên nhiên vận hành theo quy luật chết và sinh trưởng. Nhưng nơi
đức Ki-tô, ta thấy con người là cái gì viên mãn. Con người không chỉ là một
thành tố của quá trình chết và sinh trưởng lớn lao đó, nhưng nó là và vẫn là
một đích điểm riêng của tạo dựng. Vì thế, nó được bốc ra khỏi cơn lốc sinh tử
muôn đời và được nhận vào trong sự bền vững của tình yêu sáng tạo của
Chúa.
Tại sao lại dùng hình tam giác và một con mắt
ở giữa chòng chòng nhìn ta để làm biểu tượng cho Chúa?
Hình tam giác là một cố gắng diễn tả sự hợp nhất trong bí ẩn ba ngôi. Người
ta dùng hình đó để nói lên một thực thể duy nhất trong ba ngôi, và để diễn tả
sự hoà tan của quan hệ tình yêu tay ba này vào trong một hợp nhất tối cao. Biểu
tượng con mắt đã có từ rất xa xưa, và trong suốt lịch sử tôn giáo, nó được dùng
để nói lên sự nhận thức. Con mắt cho ta biết, Chúa là đấng nhìn thấy, và con
người là kẻ được nhìn thấy, và nhờ Chúa, chính con người cũng có thể trở nên
nhìn thấy. Biểu tượng trên, dĩ nhiên, cũng có mặt nguy hiểm. Thời Khai sáng,
người ta bỏ Chúa một phần lớn cũng vì nó. Bởi vì người ta không chấp nhận một
Chúa luôn chằm chằm nhìn tôi mọi nơi mọi lúc, dõi mắt luôn cả vào chỗ riêng tư
của tôi. Vì thế, nếu ta xem cái nhìn đó là sự đe doạ, là một cái nhìn nguy
hiểm, nó lấy mất tự do của tôi, thì đó là một quan niệm sai và đi ngược lại với
hình ảnh Chúa. Phải hiểu con mắt đó là hiện thân của sự quan tâm đời đời của
Chúa đối với ta, nó cho ta hay: Tôi không bao giờ bị bỏ rơi, có ai đó luôn luôn
mến tôi, đón lấy tôi và đỡ nâng tôi.
Truyền thống do-thái bảo rằng, trước khi Thiên
Chúa tạo dựng thế giới, Ngài chỉ hiện diện một cách ẩn kín. Hình tượng của Ngài
không hiện thực. Vì thế, Ngài cần thế giới để thể hiện ra bộ mặt của Ngài. Cũng
như một vị vua mà không có dân thì làm sao gọi là vua? Làm sao Chúa có thể yêu,
nếu không có ai để yêu? Câu hỏi: Tình trạng trước khi Chúa tạo dựng vũ trụ như
thế nào? Ai đã dựng nên Chúa?
Quan điểm trên xuất phát từ một trong nhiều truyền thống của Do-thái. Sau
này, những í nghĩ tương tự cũng xuất hiện nơi thần bí ki-tô giáo, chẳng hạn nơi
sư phụ Eckart*. Tuy nhiên, những quan điểm coi Chúa chỉ trở nên Chúa
sau khi Ngài đã tạo dựng một cái gì, không phù hợp với hình ảnh nguyên mẫu của
Kinh Thánh. Không, Thiên Chúa của Ki-tô giáo, đấng đã tỏ ra cho chúng ta thấy,
là Thiên Chúa. Ngài nói : “Ta là Ta”. Vì thế, chẳng cần phải thắc mắc với
câu hỏi luôn được đặt ra : Ai đã tạo nên Chúa, ai đã tạo nên kẻ tạo nên
Chúa và vân vân. Hay cả câu hỏi : Có thật Tinh Thần Tạo Dựng đã tự mình
hiện hữu trọn vẹn rồi không, một sự trọn vẹn vượt trên cái chết và sự sinh
trưởng ?
Tôi nghĩ, ta có thể nói như vầy : Chính trong thực tại đã mang tính
sáng tạo. Chúa không cần trần gian. Đó là điểm đức tin ki-tô giáo và cả đức tin
trong Kinh Thánh Cựu Ước luôn nhấn mạnh. Các thần linh cần con người, để được trò chuyện và được nuôi ăn. Trái
lại, tự thân Chúa chẳng cần gì
tới con người. Ngài là đấng duy nhất, đời đời, là toàn bộ hiện hữu. Đức tin
Thiên Chúa ba ngôi cho ta hay, chính Ngài là đấng yêu thương, yêu thương qua
lại và bên nhau giữa ba ngôi, nhưng đồng thời Ngài cũng là một hợp nhất tối
cao.
Mặt khác, câu nói « Chúa là tình yêu » cũng hàm chứa một câu
hỏi khác: ai được yêu ? Và câu hỏi này đã tự biến tan đi trong ba ngôi
Thiên Chúa, đấng đã tự trao tặng mình và trở thành người Con, và rồi Ngài rút
lui và trở nên một Thánh Thần. Xem như thế, thì tạo dựng là một hành vi tự do,
và truyền thống ki-tô giáo cũng luôn nhấn mạnh điều này: Việc tạo dựng,
đối với Chúa, không phải là điều bó buộc, nhưng là một hành vi tự do.
Thế thì tại sao Chúa lại phải phiêu lưu tạo
dựng thế giới và con người?
Rô-mano Guardini, người đã nhìn ra tất cả nỗi đau trong cuộc tạo dựng, đã
phải dằn vặt ghê gớm với thắc mắc này: Tại sao Chúa lại làm điều, mà nếu
không có nó, thì cũng chẳng sao ? Chúng ta không thể trả lời được câu hỏi
đó. Ta chỉ biết chấp nhận, là Ngài hẳn muốn điều đó, Ngài muốn có tạo vật đối
diện với Ngài, có thể nhận ra Ngài, và như thế vòng đai yêu thương của Ngài
được nới rộng.
Người xưa đã cố diễn tả điều đó bằng một tư tưởng triết học : Tự
thân cái Thiện có nhu cầu thông tin. Và vì Chúa là đấng tuyệt đối thiện hảo,
nên đã có sự tuôn trào ra từ Ngài. Tư tưởng này cũng không giúp ta câu trả lời
rốt ráo. Nhưng quan trọng ở đây : Tạo dựng là một hành vi tự hiến nhưng
không, chứ không phải là một thứ nhu cầu của Chúa, vì nếu không, thì chính Chúa
sẽ chỉ là Chúa nửa vời và, như thế, hi vọng của ta cũng có thể chỉ là hi vọng
nửa vời.
THIÊN CHÚA ĐÀN ÔNG HAY ĐÀN BÀ ?
Thiên Chúa là nam hay nữ ?
Thiên Chúa là Thiên
Chúa. Ngài chẳng phải nam mà cũng chẳng phải nữ, mà là Chúa trên đàn ông và đàn
bà. Ngài hoàn toàn khác. Đức tin Kinh Thánh luôn nói rõ : Thiên Chúa chẳng
phải nam mà cũng chẳng phải nữ, nhưng Ngài là Chúa, và cả nam lẫn nữ
đều được tạo nên theo hình ảnh Ngài. Cả hai xuất thân từ Ngài, và mọi khả năng
phát triển của họ đều múc từ nơi Ngài. Tôi tin, đấy là điều quan trọng, cần
phải nắm vững.
Nhưng Kinh Thánh gọi Chúa là Cha, và như thế đã khoác vào Ngài tấm áo
đàn ông.
Trước hết phải nói
rằng, quả thật Kinh Thánh đã dùng hình ảnh người cha, chứ không phải người mẹ,
trong ngôn ngữ cầu nguyện, nhưng đồng thời Kinh Thánh cũng dùng nhiều thuộc
tính nữ giới khi nói về Chúa.
Chẳng hạn, khi nói về sự thương cảm hay cùng đau khổ của Chúa đối với con
người, Cựu Ước không dùng từ «thương cảm» hay «đồng khổ» trừu tượng, nhưng dùng
một từ có liên quan tới cơ thể con người, « Rachamin », có nghĩa là
« lòng mẹ / bụng mẹ » của Chúa. Như vậy, trong í nghĩa tinh thần, từ
đó cũng nói lên mẫu tính của Chúa. Mọi hình ảnh nói về Chúa được dùng trong
Kinh Thánh, nói chung, đều cho ta thấy con người cả nam lẫn nữ đều là hình ảnh
của Ngài. Chúa dựng nên cả hai giới. Như vậy, cả hai ở trong Ngài – nhưng đồng
thời Ngài vượt lên trên họ.
Thế thì tại sao điều đó không được diễn tả ra trong các lời
nguyện ?
Vâng, tại sao người
ta vẫn hạn chế cứng nhắc vào từ Cha ?
Và câu hỏi tiếp nhức nhối hơn : Tại sao Thiên Chúa xuống trần như một «nam
nhi » ? Tại sao Thiên Chúa làm người như một người nam ? Và tại
sao người Con Chúa đó lại dạy ta, cùng với Ngài gọi Thiên Chúa là Cha, để cho
từ đó chữ « Cha » trong suốt dòng lịch sử đức tin không còn chỉ là
một hình ảnh nữa, mà mãi mãi ở lại như một lời dạy của Chúa Con ?
Ngài có thể trả lời được chứ ?
Trước hết, tôi muốn
xác định từ « Cha » dĩ nhiên vẫn là một hình ảnh. Đúng là Chúa chẳng
phải nam mà cũng chẳng phải nữ, Ngài là Chúa. Đó cũng chỉ là một hình ảnh, mà
đức Ki-tô đã dùng trong lời nguyện, để giúp ta hiểu đôi chút về khuôn mặt Thiên
Chúa.
Nhưng tại sao ?
Câu hỏi này hiện nay đang dẫn chúng ta bước vào một giai đoạn suy tư mới, nhưng
tôi tin, rốt cuộc thì ta cũng không thể trả lời được nó. Có lẽ ta có thể nói
được hai điều. Thứ nhất : Các tôn giáo trong vùng quanh Is-ra-en xưa tin
Thiên Chúa có đôi, Chúa nam và Chúa nữ. Trái lại, tôn giáo độc thần không chấp
nhận hình ảnh cặp đôi đó, và thay vào đó, tôn giáo này coi nhân loại được chọn,
cũng như dân Do-thái được chọn, là hiền thê của Chúa. Lịch sử tuyển chọn này
cho thấy Chúa yêu dân Ngài như yêu một người vợ. Như vậy, hình ảnh người nữ
được khoác cho Is-ra-en và Giáo hội, và cuối cùng, hình ảnh đó một lần nữa lại
được hiện thân một cách đặc biệt nơi mẹ Maria.
Thứ hai : Nơi
đâu các hình ảnh Thần Mẹ được dùng, nơi đó người ta buộc phải tạo nên những mô
hình phiếm thần. Là vì các hình ảnh này làm cho tư tưởng tạo dựng biến
đổi, thay vì tạo dựng, người ta giờ đây chỉ nghĩ tới sự phát sinh, việc sinh
đẻ. Thiên Chúa, trái lại, dưới hình ảnh người cha, được tạo ra do Lời – và chính vì vậy nổi bật lên sự
khác biệt giữa tạo dựng và tạo vật.
THIÊN CHÚA NHƯ THẾ NÀO ?
Dù Chúa không là nam hay nữ, ta vẫn có thể hỏi, Ngài như thế nào ?
Cựu Ước kể chuyện bụi gai cháy và tiếp đó là những bản án. Ngài nói :
« Bởi vì Ta là chúa tể, là Chúa ngươi, là Thiên Chúa ganh tị : Ai thù
địch Ta, Ta sẽ truy tội đời cha, đời con đến đời thứ ba, thứ bốn của
chúng ». Thiên Chúa ngày nay còn thịnh nộ như xưa, hay Ngài đã đổi
khác ?
Trước hết, tôi muốn
hoàn chỉnh câu trích dẫn. Câu đó như sau : « Ta sẽ phạt tới đời thứ
ba, thứ tư, Ta sẽ đổ thứ tha xuống trên ngàn
đời ». Ta thấy, qua câu tiên tri này, đã có sự bất cân xứng giữa
thịnh nộ và thứ tha. Thứ tha nhiều gấp ngàn lần thịnh nộ, và nếu đọc đầy đủ,
thì đây là một câu đong đầy hi vọng. Dù tôi có đáng phạt, dù tôi vấp ngã rơi
khỏi tình yêu, tôi vẫn biết rằng, lòng nhân Chúa lớn gấp ngàn lần cơn bực bội
của Ngài.
Nhưng quả Thiên Chúa của Do-thái giáo và Ki-tô giáo đó cũng tỏ ra thịnh
nộ.
Cơn giận của Chúa là
dấu chỉ cuộc sống sai trái của ta, ta chống lại tình yêu, nghĩa là chống lại
Ngài. Ai sống xa Chúa, sống xa sự thiện, kẻ đó đang bước vào thịnh nộ. Ai rời
khỏi tình yêu, kẻ đó đang bước vào vùng phủ định. Vì thế, đây không phải cái gì
như hành vi của một tay độc tài hám quyền đánh vào người nào đó, nhưng chỉ nói
lên cái lô-gích nội tại của hành động. Khi tôi hành động ngược lại í nghĩ của
tạo dựng, khi tôi tách khỏi tình yêu là nền tảng đỡ nâng tôi, lúc đó tôi rơi
vào khoảng không, vào vực tối. Và lúc đó, có thể nói, tôi không còn ở trong
không gian tình yêu, nhưng ở trong một không gian mà ta có thể gọi là không
gian thịnh nộ.
Hình phạt của Chúa
không giống như việc mấy ông bà cảnh sát bắt nộp tiền phạt hoặc thích dí người
khác. « Chúa phạt » thật ra là một lối nói nhắc nhở về việc lệch
hướng sống của ta, và qua đó, ta sẽ nhận thấy hậu quả sai trái của hành động
mình.
Nhưng làm sao không tránh khỏi cảm giác bị lệ thuộc, hay cả cảm giác bị
xỏ mũi, khi đọc câu : « Chúa là đấng tác động í muốn và hành động
trong các ngươi ». Đây là Thiên Chúa nào đây, khi Ngài lúc nào cũng bảo,
nếu không có Ta thì ngươi không làm được gì hết ? Tại sao Ngài lại không
mang lấy trách nhiệm cho ta ? Bởi có ai trong ta ảnh hưởng được gì trên
việc có mặt của mình trên mặt đất này đâu.
Quan trọng là Giáo
hội trình bày hình ảnh Chúa đủ lớn, và Giáo hội không gán Ngài với những đe doạ
sai trái. Trước đây giáo lí có đôi chỗ như vậy thật, và ngày nay có lẽ cũng còn
sót lại đây đó đôi chỗ. Trái lại, ta phải luôn nhìn Ngài qua đức Ki-tô và trình
bày Ngài như một đấng luôn dẫn ta đi với một sợi dây thật dài. Đôi lúc có
người lại bảo, lẽ ra Ngài phải nói rõ hơn cho tôi hay. Có người lại tự hỏi :
Tại sao Ngài để tôi quá tự do như thế này ? Tại sao Ngài để cho sự dữ lộng
hành và quyền năng như thế ? Tại sao Ngài không ra tay nhiều hơn, sớm
hơn ?