Lê thái Tông (14231442), là vị vua thứ 2 của nhà Hậu Lê. Ngay từ khi lên ngôi , vua đă quan tâm t́m kiếm hiền tài để cùng người lo việc nước. Vua xuống chiếu : « …Mới rồi, t́m người hiền để giúp việc trị nước, đă có lệnh cho mọi người tiến cử người ḿnh biết. Nay đă lâu rồi mà chưa có ai theo lệnh tiến cử một người nào để đáp lại ḷng trẫm là cớ làm sao?". Rồi 9 ngày sau đó, Vua đă : «…Ra lệnh chỉ cho các quan lộ, huyện trong nước [3b] phải lập ngay danh sách người dự thi của lộ ḿnh…Người nào đỗ th́ được miễn lao dịch, bổ vào Quốc tử giám. Những học tṛ ở nhà học của các lộ, đến 25 tuổi trở lên mà không đỗ th́ đuổi về làm dân. (ĐVSKTT, Bản kỷ, Kỷ nhà Lê, 3b)

Khoa thi đầu tiên được tổ chức năm 1434: «…Đă lấy đỗ được hơn 1.000 người, chia làm ba bậc. Những người đỗ bậc một và hai th́ được đưa về Quốc Tử Giám, những người đỗ bậc ba được cho về học tại nhà học của các địa phương. Tất cả những người này đều được miễn lao dịch». Tháng 8 cùng năm, vua xuống chiếu định khoa thi chọn học tṛ : « Muốn có được nhân tài, trước hết phải chọn lựa kẻ sĩ, mà phép chọn lựa kẻ sĩ phải lấy thi cử làm đầu…». Quy định thi đă được đặt ra: Kể từ năm 1438 sẽ thi Hương ở các đạo; rồi sau đó một năm sẽ thi Hội ở sảnh đường tại kinh đô ; «Từ đấy về sau, cứ ba năm một lần thi lớn, coi đó là qui định lâu dài, người nào thi đỗ th́ được ban danh hiệu tiến sĩ xuất thân ».Trước khi có khoa thi lớn đầu tiên theo chiếu chỉ, vua đă tổ chức thi viết chữ và làm tính vào năm 1437, dù là dân lao động hay là sinh đồ cũng đều được tham dự, kỳ thi ấy đă lấy đỗ 690 người để bổ làm thuộc lại các nha môn trong ngoài. Người cũng là vị vua đầu tiên trong lịch sử Việt Nam đă sai soạn và cho dựng văn bia (Bia tiến sĩ văn miếu Thăng Long) ghi tên các tiến sĩ để lưu danh cho đời sau.

Nói về Vua Lê thái Tông, xin mượn lời của vua Lê thánh Tông dùng văn bia khen ngợi cha ḿnh : "Đức Thái Tông Văn Hoàng Đế nối theo nghiệp lớn, mở rộng nếp xưa, xem xét văn hóa con người, thành công trong việc giáo hoá thiên hạ, lấy việc sùng Nho trọng đạo làm đầu, t́m ṭi trân trọng hiền tài làm chước tốt. Ngài nghĩ rằng mở khoa thi kén chọn kẻ sĩ làm việc trước tiên trong phép trị nước. Tổ tiên cơ đồ, mở mang giáo hóa thịnh trị chính là việc này. Sửa sang và xây dựng chính trị, dạy dân những phong tục hay cũng là nhờ đó. Các bậc đế vương ngày xưa làm nên sự nghiệp thịnh trị, không ai không bắt đầu từ đây…".

Lời bàn :          

Người lănh đạo anh minh cần tuyển lựa và đào tạo nhân tài để cùng ḿnh lo việc chung; V́ dù tài giỏi đến đâu cũng không thể lo và làm hết mọi việc. Khi làm như vậy sẽ tạo hăng hái, nâng sĩ khí cho hiền tài ; đồng thời tạo cho ḷng dân thêm tin tưởng ;  Trên dưới đồng tâm làm cho nước giàu dân mạnh . Cái hay của vua Lê Thái Tông , là nghĩ được và làm , lại c̣n làm ngay chỉ sau 6 ngày lên ngôi . Khi thấy có sự khó khăn tŕ trệ th́ không nhắm mắt làm ngơ, hay buông tay im lặng mà đă lên tiếng đốc thúc , quyết tâm đi tới cùng .  Nhà vua cho ghi tạc tên các tiến sĩ trên bia đá, nhưng tên tuổi và công lao của vua đă được lịch sử măi khắc ghi trong ḷng người. 

 

Ân Linh