“Mẹ Giáo Hội” Và “Giáo Hội Mẹ” Khác Nhau Thế Nào?
Phan Tấn Thành, (daminhvn.net) - ngày 10
Tháng ba 2014
Trong tháng năm này, khi đọc kinh cầu Đức Mẹ, có một tước hiệu dành
cho Người là “Mẹ Giáo hội”.Tước hiệu đó có khác gì với từ ngữ “Giáo hội Mẹ” hay
không?
Trong tiếng Việt, có nhiều lối nói tắt có thể đưa tới những hiểu
lầm tai hại. Khi nói tới “Mẹ Giáo hội”, chúng ta có thể hiểu hai cách: một đàng
là “Mẹ của Giáo hội”, đàng khác là “Giáo hội là Mẹ”. Nếu hiểu theo nghĩa “Giáo
hội là Mẹ”, thì “Mẹ Giáo hội” hay “Giáo hội Mẹ” coi như đồng nghĩa; còn nếu
hiểu theo nghĩa là “Mẹ của Giáo hội”, thì dĩ nhiên là hoàn toàn khác với “Giáo
hội mẹ”. Thoạt tiên xem ra đây là một thứ chơi chữ của mấy nhà thần học đặt ra;
nhưng sự thực thì tại vì lối nói tắt của tiếng Việt có để tán ra nhiều lối.
Chúng ta có thể lấy một thí dụ khá tương tự với trường hợp chúng ta đang xét,
đó là tiếng “mẹ quê”. Chúng ta có thể hiểu nó theo hai nghĩa: một đàng, chúng
ta ví quê hương của mình như là bà mẹ: “mẹ quê” theo nghĩa là quê hương mẹ, và
có thể đọc ngược lại thành “quê mẹ”. Nhưng mà đàng khác chúng ta cũng có thể
hiểu “mẹ quê” theo nghĩa là “bà mẹ tôi quê mùa chất phác”, dù vậy tôi sẽ không
đánh đổi bà với những bà khác ở tỉnh! Trở lại vấn đề “Mẹ Giáo hội” chúng ta có
thể thấy rằng tiếng đó có thể áp dụng cho hai chủ thể: một là cho Đức Maria,
được gọi là Mẹ của Giáo hội; hai là áp dụng cho chính Giáo hội, Mẹ của chúng
ta.
Nhưng không lẽ chỉ có trong tiếng Việt mới có sự hàm hồ do lối nói
tắt; thế còn trong các ngôn ngữ khác thì sao?
Trong các ngôn ngữ chính của Âu châu thì có sự phân biệt rõ rệt do
giới từ đặt ở giữa. Khi áp dụng cho đức Mẹ thì có giới từ: “Mater Ecclesiae,
Mère de l'Eglise, Mother of the Church”. Còn khi áp dụng cho Giáo hội thì không
có giới từ và có thể tráo lộn hai danh từ: “Mater Ecclesia - Ecclesia Mater;
Eglise mère - Mère église; Church Mother -
Như vậy là tiếng “Mẹ của Giáo hội” đã có từ lâu lắm rồi, phải
không?
Ngược lại. Tiếng “Mẹ Giáo hội” đã có từ lâu đời, nhưng dần dần bị
rơi vào quên lãng; còn tiếng “Mẹ của Giáo hội” thì mới trở thành thông dụng từ
30 năm nay, nghĩa là từ công đồng Vaticanô II.
Thế thì tiếng “Mẹ Giáo hội” có ý nghĩa gì? tại sao Giáo hội lại
được gọi là mẹ?
Thói tục gọi một cộng đoàn nào là mẹ không có chi là khó hiểu.
Trong tiếng Việt, như đã nói trên đây, chúng ta có tiếng “quê mẹ... quê hương
mẹ / mẹ quê hương” hay là “Mẹ Việt
Thế còn đức Maria là Mẹ của Giáo hội theo nghĩa nào?
Theo rất nhiều nghĩa. Tuy nhiên nên lưu ý là tước hiệu “Mẹ của Giáo
hội” là do Đức Phaolô 6 tuyên bố vào dịp ban hành hiến chế của công đồng
Vaticano II bàn về Hội thánh, ngày 21/11/1964. Nhưng mà chính công đồng khi bàn
về đức Maria trong chương 8 của hiến chế nói trên, đã không muốn ghi tước hiệu
đó vào trong bản văn.
Tại sao vậy?
Tại vì trong các cuộc bàn cãi, một số nghị phụ đã trình bày vài dè
dặt chung quanh tước hiệu. Những thứ dè dặt đó có nhiều cấp độ khác nhau. Cấp
thấp nhất là sợ rằng sẽ gây ra hỗn loạn về từ ngữ, nghĩa là nhiều giáo dân sẽ
lẫn lộn giữa “Mẹ của Giáo hội” và “Giáo hội là Mẹ”. Một thứ dè dặt khác thì e rằng
không những là hỗn loạn về từ ngữ mà còn hỗn loạn về tư tưởng nữa. Họ lập luận
như thế này: Nếu xưa nay Giáo hội đã được coi là Mẹ của chúng ta rồi, bây giờ
gọi Đức Maria là Mẹ của Giáo hội, thì hóa ra Ngài sẽ thành bà ngoại của chúng
ta hay sao? Nhưng thiết tưởng, sự dè dặt quan trọng hơn cả có tính cách thần
học, đó là: nếu gọi đức Maria là Mẹ của Giáo hội, thì hóa ra Ngài ở ngoài và ở
trên Giáo Hội; và như vậy, Ngài không phải là thành phần của Giáo hội nữa!
Có phải tại vì những dè dặt ấy mà công đồng đã không muốn đem tước
hiệu ấy vào trong văn kiện hay không? Nói cách khác, công đồng đã nhìn nhận
rằng các dè dặt ấy có lý, phải không?
Có lẽ một phần nào các dè dặt ấy có lý, nhất là trong chiều hướng
đối thoại đại kết, các anh em cả Tin lành lẫn Chính thống đều coi như là một
tước hiệu mới lạ. Dù sao, cũng nên biết rằng tuy công đồng tránh việc dùng tước
hiệu “Mẹ của Giáo Hội”, nhưng công đồng đã dùng những từ tương đương thí dụ như
số 53 nói rằng đức Maria là “Mẹ của các phần tử của Giáo hội” và “Giáo hội công
giáo do Chúa Thánh Thần hướng dẫn, đã tôn kính Người như người mẹ rất đáng
mến”. Sang số 54, công đồng lại nói rằng Đức Maria là “mẹ của đức Kitô và mẹ
của loài người, cách riêng của các tín hữu”. Như thế chúng ta thấy rằng tuy
không gọi đức Maria là mẹ của Giáo hội, nhưng nói rằng Giáo hội tôn kính đức
Maria như là mẹ, thì nội dung cũng như nhau.
Thế thì tại sao không nói thẳng ra đi, mà cứ phải tránh né nói
quanh như vậy?
Theo tôi nghĩ thì một đàng có lẽ vì tế nhị, công đồng không muốn du
nhập một tước hiệu mới có thể gây ngỡ ngàng cho các anh em ngoài công giáo.
Đàng khác, có lẽ công đồng cũng ý thức rằng bất cứ tước hiệu nào cũng chỉ diễn
tả một khía cạnh của mầu nhiệm, chứ không bộc lộ hết tất cả mầu nhiệm được, và
đôi khi có thể đưa tới lạc giáo nữa. Điều này đã xảy ra trong quá khứ. Chẳng
hạn khi tuyên dương đức Maria là “Mẹ Thiên Chúa”, thì Giáo hội chỉ muốn nói
rằng đức Maria đã sinh ra đức Giêsu và đức Giêsu vừa là Thiên Chúa vừa là
người; do đó nếu ai hiểu rằng đức Maria là Mẹ của Ba Ngôi Thiên Chúa thì hoàn
toàn lầm lạc! Một cách tương tự như vậy, tước hiệu “Mẹ của Giáo hội” cũng có
thể gây hiểu lầm. Đức Maria là Mẹ của Giáo hội theo nghĩa là mẹ của đức Giêsu,
đầu của Giáo hội. Hiểu như vậy thì đúng. Nhưng nếu hiểu đức Maria là Mẹ của Giáo
hội theo nghĩa là Người ở trên hay ở ngoài Giáo hội thì là sai. Thực vậy, đức
Maria là một phần tử của Giáo hội, bởi vì Người là môn đệ của Chúa Giêsu, và vì
Người cần được hưởng hồng ân cứu chuộc của Chúa Giêsu; như vậy ta có quyền kêu
đức Maria là “chị cả”, bởi vì chúng ta cùng nhau đi học một trường của thầy
Kitô.
Nhưng nếu gọi đức Maria là chị, xem ra hỗn quá?
Không hỗn đâu! Chúng ta thấy rằng trong Phúc âm, tuy đức Maria là
mẹ của Chúa Giêsu nhưng Người được khen là có phúc vì đã lắng nghe và tuân giữ
Lời Chúa, nghĩa là trở thành học trò của Chúa. Cũng vậy, Chúa Giêsu là Đầu của
Hội thánh, nhưng cũng được gọi là “trưởng nam” của nhân loại, nghĩa là anh cả
của chúng ta. Và không có gì là hỗn cả. Dù sao, nói thế để cho thấy rằng trong
hệ trật của ơn thánh, các lối diễn tả của chúng ta chỉ phản ánh được một khía
cạnh, chứ không bộc lộ hết tất cả góc cạnh được.
Sau khi đã giải thích ý nghĩa của hai từ ngữ “Mẹ của Giáo hội” và
“Giáo hội là Mẹ”, bây giờ thì xin hỏi: giữa hai tiếng đó có sự liên hệ gì
không?
Công đồng Vaticanô II
đã nêu ra rất nhiều mối liên hệ. Thí dụ như liên hệ về mẫu gương, theo nghĩa là
Giáo hội phải học nơi đức Maria về cách thức làm mẹ, nhiệt thành phục vụ Đức
Kitô và các anh em của Chúa qua lời cầu nguyện cũng như qua công cuộc tông đồ,
tận tình lo lắng tới phần rỗi của các linh hồn. Giáo hội cũng nhìn lên đức
Maria như dấu chỉ hy vọng, khi thấy một phần tử ưu tú của mình đã trung thành
với Chúa giữa bao thử thách và nay đang được hưởng vinh quang trên trời, nhờ đó
Giáo hội thêm lòng tin tưởng hy vọng trong cuộc lữ hành trần thế. Thêm vào đó,
còn có một mối liên hệ chặt chẽ hơn nhiều: Giáo hội tin rằng, dưới chân thập
giá, Đức Maria đã được Chúa Kitô đặt làm mẹ của các môn đệ của Chúa; chắc chắn
rằng Mẹ sẽ tuân giữ lời hứa đó, và tận tâm lo lắng bằng hết mọi cách, để sao
cho hết mọi người được hưởng nhờ ơn cứu rỗi của đức Kitô. Đó chính là ý nghĩa
cuối cùng của tước hiệu đức Maria “Mẹ của Giáo hội” mà công đồng Vaticanô II
muốn nói tới: Mẹ trong chế độ ơn thánh; Người đã cộng tác vào việc tái sinh
chúng ta trong ơn thánh thì thuận nhận là Mẹ của đức Kitô, Đầu của nhiệm thể
Giáo hội. Người cũng cộng tác vào việc tái sinh chúng ta trong ơn thánh khi
cộng tác với Chúa Kitô trong việc cứu chuộc chúng ta, đặc biệt là qua việc hiến
dâng Con trên thập giá. Người cũng là Mẹ của chúng ta khi cầu bầu cho chúng ta
được hưởng sự sống siêu nhiên trong tình nghĩa với Chúa, báo trước hạnh phúc
bất diệt mai sau.