1.
Có người cho rằng sám hối là từ ngữ của nhà Phật, nhưng Công giáo sử dùng thuật
từ này rất phổ biến, chẳng hạn như trong các bài giảng, các linh mục thường kêu
gọi mọi người phải sám hối, Mùa Chay là mùa sám hối, bí tích Giao Hoà là bí
tích Sám Hối, vv… Như vậy phải chăng khi nói đến sám hối, người Công giáo có
cùng một quan niệm về sám hối như bên Phật giáo?
Để
trả lời câu hỏi này, chúng ta cần tìm hiểu ý nghĩa của từ sám hối theo nguyên
ngữ của nó, trong quan niệm của nhà Phật và nhìn lại quan niệm của Công giáo về
việc sám hối.
2.
Nghĩa của từ sám hối.
Sám
懺
gồm bộ tâm忄và chữ tiêm 韱,
chữ tiêm chỉ dùng cho phát âm. Có người giải thích chữ tiêm 韱
nguyên thuỷ là hai chữ sơn-cửu 山韭,
nghĩa là rau hẹ rừng. Rau hẹ rừng mọc tùm lum, khi một người hối hận về một
việc gì thì tâm trí cũng “tùm lum” như rau hẹ rừng, nên có bộ tâm. Thực ra,
“sám” là lược âm của tiếng Phạn kṣama,
đúng âm là “sám-ma (懺 摩)”.
Nhiều tác giả [1] cho rằng “sám” đồng nghĩa với “hối”, nghĩa là hối tiếc
những việc sai lầm đã qua, nhưng theo ngài Nghĩa Tịnh [2] “sám” nghĩa là khoan
thứ hoặc xin được khoan thứ (forgiveness, tolerance) [3]. Từ điển
của Gérard Huet [4] cũng cho nghĩa này: “Sám” (dt. kṣamā)
(1) Sự chịu đựng ; (2) Tha tội, tha thứ ; (tt. kṣama)
(1) Kiên nhẫn, có sức chịu đựng ; (2) Có thể; (3) Chịu đựng được, khoan thứ; (đt.
kṣam) (1) Kiên trì, chịu đựng,
nâng đỡ ; (2) Cho phép ; (3) Tha thứ, khoan dung với...
Hối
悔
có bộ tâm忄và chữ mỗi 每,
chữ mỗi dùng cho phát âm, nghĩa là tiếc điều lỗi trước (do bởi từ trong lòng
hối hận những lời nói hay việc làm có thiếu sót, nên có bộ tâm). Hối là tiếng
thuần Hán, nói đủ là hối-quá (悔 過),
có nghĩa là: dt. (1) Thiếu sót ; (2) Tiếc nuối ; đt. (3) Hối lỗi,
thừa nhận lỗi lầm ; (4) Giận ghét ; (5) Chừa cải.
Như
vậy, hai chữ “sám” và “hối” không đồng nghĩa với nhau mà chỉ có mối liên hệ gần
nhau thôi.
Đại
Từ Điển Tiếng Việt giải nghĩa: Sám hối là ăn năn, hối hận về tội lỗi của
mình [5].
3.
Quan niệm về sám hối theo Phật giáo.
Kinh
Pháp Bảo Đàn nói: “Sám giả sám kỳ tiền khiên, hối giả hối kỳ hậu quá: Sám là
sám trừ tội trước, hối là hối cải lỗi sau [6]”. Sám hối là tự mình ăn
năn, hổ thẹn những lỗi lầm trước đây đã tạo, nguyện sửa đổi không dám tái phạm
những lỗi lầm đó nữa. Về mặt từ nguyên, sám hối vốn được sử dụng trong Phật
Giáo có nghĩa là thuyết tội (Phạn: āpatti-deśanā) hoặc thuyết ác
(Phạn: pāpa-deśanā [5]) , tức là nói lên những lỗi lầm hay việc làm phi pháp
của mình, Luật tạng thường gọi là phát lộ.
Cần
lưu ý rằng quan niệm về tội trong Phật giáo khác hẵn với Kitô giáo. Chữ “tội”
tiếng Phạn là "āpatti", có nghĩa là: cái bị rơi, do động từ
“pat”: rơi, đi xuống mà thành. Vì thế, nhà Phật quan niệm tội
nhân là người không theo kịp mọi người, bị rơi từ chỗ cao xuống chỗ thấp do
phạm phải các điều xấu ác. Cũng như trong một lớp học, phần lớn học sinh theo
kịp bài thì cuối năm được lên lớp, còn bên cạnh đó là một số ít không theo kịp
nên phải lưu ban hoặc bỏ học. Đối với những người “bị rơi” như thế - tức là
những người yếu đuối, sự giúp đỡ từ những người “không bị rơi” là điều rất cần
thiết, cho nên họ xưng thú (phát lộ) lỗi lầm của mình trước vị tăng (những
người không bị rơi) để cầu xin năng lực nâng đỡ. Nhờ những lời chỉ bảo và đức
hạnh của các tăng, ý chí làm lành lánh dữ (thiện pháp) ở trong con người lầm
lỗi sẽ được nâng đỡ và tăng cường. Hơn nữa, xét về tâm lý, người phạm tội luôn
mang cảm giác hối hận, bứt rứt, khiến cho tâm hồn bất an. Những cảm giác ấy nếu
để lâu không giải toả sẽ chuyển thành trạng thái mặc cảm dưới dạng vô thức và
tiếp tục ảnh hưởng đến tâm thái của người phạm tội. Việc sám hối (thuyết tội,
thuyết ác) như thế trong chừng mực nào đó sẽ giải toả cái tâm lý đang bị dồn
nén ấy. Đây chính là ý nghĩa mang tính chữa trị tâm lý của việc sám hối.
Ngoài
ý nghĩa chữa trị thuộc lãnh vực tâm lý này, sám hối còn có ý nghĩa tu tập thuộc
lĩnh vực tâm linh và là một trong những phấp tu tập khá phổ biến đối với Phật
Giáo Đại Thừa, đồng thời cũng là một phương pháp nhằm ngăn ngừa việc tái phạm
của 3 nghiệp [8] trong Phật Giáo Nguyên Thủy. Nếu Phật Giáo Đại Thừa chọn 2
ngày 14 hay ngày rằm, ngày 29 hay 30 làm ngày lễ sám hối chung cho hai giới
xuất gia và tại gia, thì Phật Giáo Nguyên thủy dùng phương pháp quan sát 3
nghiệp của chính mình làm phương pháp tu tập, có nghĩa là kiểm tra 3 nghiệp đã
qua của mình, nghiệp nào trong 3 nghiệp ấy phạm phải sai lầm, người đó cần tìm
thầy hay tương đương vị thầy để bộc bạch trình bày lỗi lầm của mình và phát
nguyện từ đây về sau không tái phạm lầm lỗi đó nữa.
Tóm
lại, trong Phật giáo, sám hối có mục đích chữa trị về tâm lý, tu tập về tâm
linh và tuyệt nhiên không mang bóng dáng thần quyền như chúng ta có thể lầm
tưởng.
4.
Quan niệm về sám hối theo Công giáo.
Công
Đồng Trentô định nghĩa: "Sám hối là cảm thấy đau buồn, gớm ghét tội đã
phạm và quyết chí chừa cải" [9] . Đau buồn và gớm ghét nhìn về quá
khứ, còn quyết tâm chừa cải nhắm tới tương lai.
Sám
hối là tâm tình và hành động mà người ta nhìn nhận và cố gắng sửa lại một sai
trái để nhận được sự tha thứ nơi người mà họ xúc phạm. Trong ngữ cảnh tôn giáo,
sám hối thường chỉ sự ân hận về những tội xúc phạm đến Thiên Chúa. Nó luôn bao
gồm sự thừa nhận có tội, và đồng thời bao gồm ít nhất một trong các điều sau:
(1) Tuyên hứa hay quyết định không tái phạm; (2) Nổ lực đền bù lại tác hại do
tội lỗi gây ra hoặc bằng cách nào đó. (3) Đảo ngược lại những hậu quả tai hại
nếu có thể.
Trong
Cựu ước, có 2 động từ Hipri được dùng để diễn đạt nghĩa sám hối: (1) Shuv (đt.
to turn, to return, quay (Is 6,10), quay trở lại (Tv 51,13), thay đổi và (2)
Nicham (đt. to feel sorrow, cảm thấy hối hận). Ý nghĩa căn bản của nó
được diễn tả trong trong tiếng Hy Lạp bởi danh từ metanoia, chỉ sự thay đổi
(meta) của tư tưởng và tâm hồn (nous).
Trong
Tân Ước, có 3 từ Hy Lạp được dùng để diễn đạt nghĩa sám hối: (1) Metamelomai (đt.,
được dùng 6 lần): Chỉ sự thay đổi tư tưởng, chẳng hạn như có ý hối tiếc hay
thậm chí hối hận vì tội, nhưng không nhất thiết có sự thay đổi nội tâm. Chữ nầy
được dùng trong trường hợp chỉ sự hối hận của Giuđa Iscariot (Mt 27,3). (2)
Metanoeo (đt., được dùng 34 lần): Chỉ sự thay đổi tư tưởng và chủ đích
do kết quả của việc nhận thức. (3) Metanoia (dt., cùng gốc với đt.
nói trên, được dùng 24 lần): Chỉ sự sám hối thực sự, một sự thay đổi tư tưởng,
chủ đích và đời sống theo những đòi hỏi của việc xá tội.
Quan
niệm về tội theo Kitô Giáo: Đối với Kitô hữu, Thiên Chúa là cứu cánh tối hậu,
là Thiện hảo, là Sự sống, là Hạnh phúc thật của con người. Và tội (1) Là bất
tuân lề luật Chúa; (2) Là quay lưng chống lại Thiên Chúa, lấy thụ tạo làm cứu
cánh; (3) Là khước từ tình yêu Thiên Chúa và do đó cũng là khước từ tình yêu
anh em. Thực vậy, lề luật Chúa không gì khác hơn là sự khôn ngoan của Ngài vạch
lối cho con người đi tới chỗ thành tựu đích thực, tội đã bẻ ngoặt con đường dẫn
đến hạnh phúc thật của ta là Thiên Chúa, kéo ta lìa xa Chúa, lấy mình làm cứu
cánh. Nhưng nếu chỉ có những khoản luật vô tri, vô giác và thực sự bao giờ cũng
trừu tượng, sẽ không có tội - hiểu theo nghĩa Công Giáo. Cho nên câu định nghĩa
thứ ba đưa ta vào sâu trong bản chất của tội hơn cả: Tội luôn luôn là chống lại
Thiên Chúa: "Con đắc tội với Chúa, với một mình Chúa" (Tv 50),
tội luôn luôn đụng tới những quan hệ liên vị, liên chủ thể: Tội làm ta đoạn
tuyệt với Thiên Chúa và đồng thời cũng chia rẽ ta với anh em.
Vậy,
khi ta hướng nhìn về Chúa Tình Thương để nhận ra tội lỗi của mình, ta sẽ có thể
thấy hết tầm mức ghê tởm của tội lỗi nhưng đồng thời chúng ta cũng sẽ biết sám
hối ăn năn, thay vì tự dày vò mình trong mặc cảm tội lỗi không lối thoát. Mặc
cảm tội lỗi chỉ là một trạng thái tâm lý không có đối tượng rõ rệt nhưng rất
khắc nghiệt; còn tâm tình sám hối phát sinh từ một nhận thức đúng về thực trạng
của mình trước mặt Thiên Chúa, thì giải phóng cõi lòng tội nhân.
Quan
niệm về sám hối theo Công giáo bao gồm: (1) Sự nhận biết đích thực về hành vi
và tình trạng phạm tội của chính mình. (2) Nhận thức về lòng thương xót của
Chúa nơi Đức Kitô. (3) Thật lòng ghét bỏ mọi tội lỗi (Tv. 119, 128; G 42,5-6;
2Cr 7,10) và quay về với Chúa; Và (4) Kiên trì cố gắng theo đuổi một cuộc sống
thánh thiện theo đường lối Chúa bằng cách tuân giữ các giới răn của Chúa. Lòng
sám hối thực sự là sự nhận thức về tội (Tv 51,4.9), về sự nhơ uế của tội (51,
5.7.10) và sự bất lực của bản thân (51,11; 109,21.22). Như vậy, hối nhân nhận
ra mình như Chúa vẫn nhìn thấy và muốn kẻ ấy như thế. Nhưng ý thức sám hối
không duy chỉ là một sự cảm nhận về tội mà thôi, nhưng còn là sự cảm nhận về
lòng thương xót, thiếu yếu tố này thì không thể có lòng sám hối thưc sự được
(51,1; 130,4). Trong ngôn ngữ thần học, sám hối cũng hàm chỉ việc trở lại
(metanoia) của tội nhân (Mt 8,2; 4,17) về với Chúa trong đức tin, cậy, mến nhờ
ơn Chúa giúp và tình thương tha thứ của Thiên Chúa.
Tóm
lại, trong Công giáo, sám hối không phải là sự tự cứu thoát mình, mà là một tác
động hỗ tương giữa Thiên Chúa và tội nhân: Ơn Chúa kêu gọi và tội nhân thật
tình đáp lại. Tình thương Chúa đã thắng tội lỗi.
5.
Nhận xét và tạm kết.
Ngày
xưa, cha Đắc Lộ cho rằng: "Sám hối là sự mê tín của người lương dân làm
để được tha tội; bởi lẽ là họ dâng cho tượng thần vật gì để các vị tế lễ ăn, và
như vậy họ được các vị ấy xá tội cho" [10], nên ngài đã không dùng từ
sám hối để dịch từ contritio hay pænitentia trong La ngữ, mà dùng chữ "hối
tội, ăn năn tội [11]" hoặc "cới tội" [12]. Cho đến thời cha Cố
Chính Linh, cũng chưa thấy ngài dùng từ sám hối: "Bay hãy ăn năn đền
tội, vì nước thiên đàng đã gần đến" (Mt 3,2) [13].
Nhưng
ngày nay, từ sám hối đã đi vào kho tàng ngôn ngữ Việt Nam, hoà nhập vào tiếng
nói của toàn dân. Có lẽ mọi người Việt đều hiểu sám hối như các từ điển lớn của
Việt Nam giải nghĩa là "ăn năn, hối hận về tội lỗi của mình"
[14], "hối hận vì đã mắc lỗi và mong sửa chữa" [15], cho nên
người Công giáo cũng đã sử dụng thuật từ này trong đời sống đức tin của mình.
Tuy
nhiên khi sử dụng, chúng ta cần lưu ý là từ này có nguồn gốc từ Phật giáo, khi
đặt trong ngữ cảnh Công giáo thì ý nghĩa, nội dung của thuật từ này khác hẳn
với quan niệm của anh em Phật giáo.
T7, 25/02/2012 - 16:25
_________________________________________
Ghi
chú
[1]
x. Sách tham khảo (Đoàn Trung Còn, Thích Minh Châu - Minh Chi, Lê Ngọc Trụ: tr.
740).
[2]
Nghĩa Tịnh (義淨, 635-713) là vị cao tăng thời
nhà Đường, ông cùng với Cưu Ma La Thập (Phạn: Kumārajīva, 鳩摩羅什,
344-413), Chơn Đế (Phạn: Paramārtha, Nhật: Shindai, 眞諦,
499-569) và Huyền Tráng (玄奘,
602-664), được xem như là 4 nhà phiên dịch vĩ đại trong văn học Phật Giáo Trung
Quốc.
[3]
x. Hướng Thiên, Tìm hiểu về sám hối, trong TẬP SAN PHÁP LUÂN, PL.2548, Số 8,
tháng 10 năm Giáp Thân (2004).
[4]
Gérard Huet, HÉRITAGE DU SANSKRIT, DICTIONNAIRE SANSKRIT- FRANÇAIS, 1994, tr.
130.
[5]
Nguyễn Như Ý (chủ biên), ĐẠI TỪ ĐIỂN TIẾNG VIỆT, nxb. Văn Hóa Thông Tin, Hà
Nội, 1999.
[6]
Thích Thanh Từ, KINH PHÁP BẢO ĐÀN GIẢNG GIẢI, nxb. TP.HCM, tái bản lần III,
TP.HCM, 1999, tr. 96.
[7]
John Bowker, THE OXFORD DICTIONARY OF WORLD RELIGIONS, Oxford University Press,
1997, tr. 230.
[8]
"Nghiệp" là hành động, được chia làm ba loại: (1) Hành động của thân
(thân nghiệp): gồm những động tác đi, đứng, nằm, ngồi và tất cả những động tác
khác của tay, chân và thân thể (kể cả ăn uống và xúc chạm). (2) Hành động của
miệng (khẩu nghiệp): gồm mọi lời nói và âm thanh do miệng lưỡi phát ra. (3)
Hành động của ý (ý nghiệp): gồm mọi tư tưởng phát xuất từ tâm ý.
[9]
"Contritio, quae primum locum inter dictos paenitentis actus habet,
animi dolor ac detestatio est de peccato commisso, cum proposito non peccandi
de cetero" (DZ.1676).
[10]
Alexandre de Rhodes, TỪ ĐIỂN ANNAM - LUSITAN - LATINH (TỪ ĐIỂN VIỆT - BỒ - LA),
Roma, 1651. Phiên dịch: Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính, nxb. Khoa
Học Xã Hội, Hà Nội 1991, P.II, tr. 200.
[11]
Alexandre de Rhodes, sđd, P.I, tr. 334: pænitentia peccatorum cum petitione
venix.
[12]
Cới tội = cải hối. cf. Dict Hue: "cới, chừa cới: s'amender",
xem trong: PHÉP GIẢNG TÁM NGÀY, NGÀY THỨ TÁM của Alexandre De Rhodes, in trong
GIÁO SĨ ĐẮC LỘ VÀ TÁC PHẨM CHỮ QUỐC NGỮ ĐẦU TIÊN của Nguyễn Khắc Xuyên, Phạm
Đình Khiêm, nxb. Tinh Việt Văn Đoàn, Saigon, 1961, tr.186: "Nhân vì sự
ấy Đức Chúa trời có định ngày phán xét chung, mà nói ra cùng người ta ngày sau
có phán xét chung ấy, cho kẻ chẳng tránh tội vì phải kính dái Đức Chúa trời, ít
là cới tội vì dái xấu hổ, khi đã hay các tội mình, dẫu kín, ngày sau thì tỏ ra
trước mặt cả và thiên hạ".
[13]
Albertus Schlicklin, KINH THÁNH - CỨ BẢN VULGATA, Imprimerie de la Société des
Missions-Étrangères, Hong Kong 1913-1916. Mt 3,2: "Pænitentia agite,
appropinquavit enim regnum caelorum". Bản dịch của Nhóm CGKPV, 1998:
"Anh em hãy sám hối, vì Nước Trời đã đến gần".
[14]
x. Nguyễn Như Ý (chủ biên), sđd.
[15]
Nguyễn Lân, TỪ ĐIỂN TỪ VÀ NGỮ VIỆT NAM, nxb. TP.HCM, TP.HCM, 2000.
______________________________________________
Tham
khảo
1.
Alexandre de Rhodes, TỪ ĐIỂN ANNAM - LUSITAN - LATINH (TỪ ĐIỂN VIỆT - BỒ - LA),
Roma, 1651. Phiên dịch: Thanh Lãng, Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính, nxb. Khoa
Học Xã Hội, Hà Nội 1991.
2.
Albertus Schlicklin, KINH THÁNH - CỨ BẢN VULGATA, Imprimerie de la Société des
Missions-Étrangères, Hong Kong 1913-1916.
3.
Nguyễn Khắc Xuyên, Phạm Đình Khiêm, GIÁO SĨ ĐẮC LỘ VÀ TÁC PHẨM CHỮ QUỐC NGỮ ĐẦU
TIÊN, nxb. Tinh Việt Văn Đoàn, Saigon, 1961.
4.
Thích Minh Châu, Minh Chi, TỪ ĐIỂN PHẬT HỌC VIỆT NAM, nxb. Khoa Học Xã Hội, Hà
Nội, 1991.
5.
Đoàn Trung Còn, PHẬT HỌC TỪ ĐIỂN, in lần thứ..., nxb. TP.HCM, TP.HCM, 1992.
6.
Lê Ngọc Trụ, TẦM NGUYÊN TỪ ĐIỂN VIỆT NAM, nxb. TP.HCM, TP.HCM, 1993.
7.
John Bowker, THE OXFORD DICTIONARY OF WORLD RELIGIONS, Oxford University Press,
1997.
8.
Nguyễn Như Ý (chủ biên), ĐẠI TỪ ĐIỂN TIẾNG VIỆT, nxb. Văn Hóa Thông Tin, Hà
Nội, 1999.
9.
Thích Thanh Từ, KINH PHÁP BẢO ĐÀN GIẢNG GIẢI, nxb. TP.HCM, tái bản lần III,
TP.HCM, 1999.
10.
TẬP SAN PHÁP LUÂN, Số 8 - tháng 10 năm Giáp Thân, PL.2548, Tu Thư Phật Học,
2004.
11.
Gérard Huet, HÉRITAGE DU SANSKRIT, DICTIONNAIRE SANSKRIT-FRANÇAIS, Version 228,
28/06/2008.