KITÔ GIÁO VÀ NGỘ ÐẠO
THÁNH IRÉNÉE THÀNH LYON
IRÉNÉE TRONG GIÁO HỘI THỜI NGÀI
Với Irénée, Giáo Hội xứ
Gaule đi vào lịch sử. Tuy nhiên nguyên quán của Ngài lại ở Tiểu Á, như một phần
Kitô Hữu của Lyon lúc bấy giờ. Ngài sống thời niên thiếu tại Smyrne, bên Thánh
Giám Mục Polycarpe và các "presbyteri" khác (trưởng lão), là những
nhân chứng trực tiếp ít nhiều với thời các Tông đồ. Xuất thân từ môi trường
Kitô giáo kỳ cựu, Irénée không phải là người trở lại như Justin, nhưng là người
đã được cắm rễ sâu vào Giáo Hội, có một ý thức Kitô giáo vững mạnh khiến cho
toàn bộ tư tưởng của Ngài có một sự chắc chắn hơn nhiều so với các nhà Hộ Giáo
đương thời, và rất quân bình trước những giáo lý sai lạc đang lan tràn ở Tiểu
Á.
Môi trường Irénée xuất
thân chịu ảnh hưởng rất sâu đậm của Thánh Phaolô và Thánh Gioan. Irénée là nhà
thần học đầu tiên sử dụng các thư của Phaolô một cách có hệ thống, coi đó như
nguồn suối thần học, và góp phần phổ biến các tác phẩm của Gioan ở Tây Phương.
Ngài coi việc mình gắn bó với các Tông Ðồ qua các "Trưởng lão", nhất
là Polycarpe, một môn đệ của Gioan, là điều hết sức quan trọng. Khi đó truyền
thống Tông Ðồ đang còn được cảm nghiệm như một thực tại gần gũi và sống động,
và Irénée sẽ là nhà thần học đầu tiên về "truyền thống" Giáo Hội,
truyền thống theo nghĩa là sự thông truyền đức tin cách trực tiếp, sống động,
một đức tin được sống và như được tái khám phá từ thế hệ này qua thế hệ khác.
Ở Smyrna, Irénée hẳn có
dịp tiếp xúc với nhiều luồng giáo thuyết và tôn giáo, đặc biệt những luồng bên
lề Kitô giáo hoặc ngay cả hoàn toàn phi chính thống, trước đó Ngài đã quan tâm
tới Ngộ đạo thuyết mà một trong những trung tâm của nó ở thế kỷ thứ II là Tiểu
Á, chẳng hạn thuyết Marcion (lấy tên của Marcion, tiền bán thế kỷ thứ II,
thuyết của ông có những nét giống Ngộ đạo) hoặc thuyết Montan (montanisme- Lấy
tên của Montan, hậu bán thế kỷ thứ II: là một trào lưu "đặc sủng" -
charismatique, ly khai với Giáo Hội). Ngoài ra, ảnh hưởng Do Thái - Kitô giáo
(judéo-chrétienne) vẫn còn tồn tại ở Tiểu Á; điều này có lẽ cho chúng ta hiểu
được tại sao Irénée gắn bó với niềm tin của phái Thiên Niên, dù Ngài nhìn nhận
rằng niềm tin đó không phải là cách giải thích duy nhất rút từ sách Khải Huyền
của Gioan trong Giáo Hội thời bấy giờ. Như vậy, Irénée ở vào thời điểm giao lưu
của nhiều luồng tư tưởng và Ngài là văn sĩ duy nhất của thế kỷ II mà chúng ta
còn giữ được những tác phẩm liên quan đến những vấn đề giáo lý quan trọng trong
Giáo Hội thời Ngài.
Những Kỷ Niệm Thời Thơ Ấu của
Irénée
Irénée thụ huấn với Thánh Giám Mục Polycarpe ở Smyrne
"Tôi nhớ rõ về thời
ấy hơn là về những biến cố gần đây, vì những điều tôi học biết thưở thơ ấu lớn
lên cùng với tâm hồn tôi, là một với tâm hồn tôi, nhờ đó mà ngày nay tôi có thể
nói rõ chỗ thầy Polycarpe vinh phúc đã ngồi để giảng dạy ở đâu, những lối vào
ra của Người, cung cách sống của Người, diện mạo của Người, những cuộc nói
chuyện của Người với cộng đoàn, Người đã kể lại làm sao những mối liên hệ của
Người với Gioan và với những người khác, là những kẻ đã nhìn thấy Chúa, Người
nhớ lại như thế nào về những lời lẽ, những điều họ nói với Người về Chúa, về
các phép lạ và về giáo huấn của Ngài: Polycarpe đã lãnh nhận tất cả những điều
ấy từ cá thị-chứng-nhân của Lời sự sống làm sao và thuật lại đúng với Thánh
Kinh như thế nào. Cả về những điều này nữa, nhờ lòng thương xót Chúa, tôi đã ân
cần lắng nghe và lưu ký, không phải trên giấy tờ mà là trong trái tim tôi. Và
mãi mãi tình yêu Chúa , tôi nghiền ngẫm thực sự những lời ấy và có thể đoan
chứng trước Thiên Chúa rằng" Nếu vị trưởng lão (presbyte), người tông đồ
vinh phúc ấy, đã nghe thấy điều gì tương tự như điều này (tức là các giáo
thuyết ngộ đạo), hẳn Người sẽ kêu lên và bịt tai lại, hẳn Ngài sẽ nói như kiểu
người thường nói: Ôi lạy Chúa! Các người còn để ta phải chịu đựng điều đó đến
bao giờ nữa! Và dù đang đứng hay ngồi, hẳn người sẽ lập tức rời bỏ nơi mà người
nghe thấy những giáo thuyết như thế. Vả lại, người ta có thể chứng minh điều đó
qua thư từ người gửi cho các giáo đoàn lân cận để củng cố hoặc cho một số anh
em để cảnh giác và khích lệ họ".
(Thư của
Irénée gửi Florius, trong lịch sử Giáo Hội cuốn 20, 4-8 của Eusèbe de Césarée)
IRÉNÉE GIÁM MỤC LYON
Chúng ta không rõ hoàn
cảnh nào đưa đẩy Irénée tới Tây Phương, nơi Ngài cư ngụ vĩnh viễn. Dường như
Ngài có qua Roma và có lẽ ở đó một thời gian. Ngài quả có biết các truyền thống
của giáo đoàn này (chính Ngài đã lưu giữ danh sách các Giám Mục đầu tiên của
Roma, từ khởi thủy cho tới thơi Ngài). Ngài cho ta những chi tiết về cuộc hành
trình của Polycarpe tới Roma thời Giáo hoàng Anicet, về thái độ của Giáo đoàn
Roma trong cuộc tranh luận với các giáo đoàn ở Tiểu Á về ngày mừng lễ Phục
Sinh. Ngài cũng biết các tác phẩm của Justin.
Tính duy nhất cần thiết và sự dị biệt chính đáng
Thư của Irénée gửi Victor,
Giám mục Roma, liên quan đến cuộc tranh luận về lễ Phục Sinh. Irénée khuyên Ðức
Victor hãy có một thánh độ khoan dung hầu bảo vệ sự chính đáng của một số dị
biệt về các tập tục bên trong Giáo Hội Công Giáo.
"Một sự dị biệt như
thế nơi những người tuân giữ (về việc giữ chay trước lễ Phục sinh) không phải
ngày nay mới có nơi chúng ta, nhưng đã xảy ra từ lâu nơi các tiền bối của chúng
ta, và thế hệ sau một cách đơn sơ và theo thói quen: dù như thế, tất cả các vị
đó vẫn giữ được sự hòa hảo với nhau, còn sự dị biệt về việc giữ chay lại ủng cố
sự đồng tâm nhất trí của đức tin.
Các trưởng lão (presbytres) điều khiển Giáo Hội mà ngày nay Ngài cai
quản. đã không giữ (luật của các Giáo Hội Tiểu Á) cũng không truyền cho những
người thuộc quyền phải giữ, nhưng dù như thế, các vị vẫn giữ được sự thuận hòa
với những người thuộc các cộng đồng tuân giữ luật đó, khi các vị đến với họ.
chưa từng có ai bị thải loại vì đã giữ như thế. Ngược lại, các trưởng lão tiền
nhiệm của Ngài (các Giám Mục Roma tiền nhiệm), dù chính họ không giữ, song đã
gửi Thánh Thể đến cho những người thuộc các cộng đoàn tuân giữ luật đó. Chân
phúc Polycarpe lưu lại Roma thời Giám Mục Anicet: các Ngài đã tranh luận với
nhau, không cãi cọ gì về chuyện này nữa. Anicet không thể thuyết phục Polycarpe
đừng theo luật giữ mà Polycarpe đã hằng tuân thủ cùng với Gioan, môn đệ Chúa,
và các Tông đồ khác Ngài quen biết. Phần Polycarpe cũng không thuyết phục nổi
Ðức Anicet giữ luật đó, vì Ðức Anicet nói mình phải giữ tập tục của các trưởng
lão tiền nhiệm: Dù sự thể là như thế, các vị vẫn hiệp thông với nhau và trong
nhà thờ. Ðức Anicet đã nhường cho Polycarpe cử hành Thánh Thể hiển nhiên là vì
kính trọng, rồi các ngài chia tay trong hòa bình, mọi người hòa hảo với nhau
trong Giáo Hội, kẻ giữ cũng như người không giữ luật đó".
(Eusèbe, Lịch sữ Giáo Hội, V. 24, 12-17)
Eusèbe viết thêm:
"Tên của Irénée thực hợp với người
(Irénée tiếng Hy Lạp có nghĩa là: "bình an") và xét về cách sống,
Ngài là người tác tạo hòa bình: với cách thức tương tự như thế, Ngài đã khuyên
bảo, can thiệp nhằm đem lại hòa bình cho các Giáo Hội. Không phải chỉ với Ðức
Victor, mà còn với cả các vị thủ lãnh các Giáo Hội khác, Ngài đã đưa ra những
lời lẽ tương tự, qua thư từ, về vấn đề sang sôi động".
Năm 177, chúng ta thấy
Irénée có mặt tại Lyon, vào lúc thái độ thù nghịch của quần chúng đối với các
Kitô hữu lên cao, dẫn tới cuộc tử đạo của 50 người trong họ. Các tình tiết rất
giống với những gì xảy ra ít lâu trước đó tại Smyrne, và đã được thuật lại
trong thư gửi Giáo Hội Smyrne về cuộc tử đạo của Polycarpe và các bạn. Một lá
thư của các Giáo Hội Vienne và Lyon gửi các Giáo Hội Tiểu Á cũng để lại cho
chúng ta một trình thuật cảm động về cuộc bách hại năm 177, lá thư này được
viết ngay sau các biến cố. Chính vào thời điểm đó, Irénée lên kế vị thánh
Pothin, Giám Mục tử đạo, và sẽ đảm nhận nhiệm vụ này cho tới khoảng năm 200.
Phụng vụ cũng tôn kính Ngài là Thánh Tử đạo.
Chúng ta không được biết
nhiều về hoạt động Giám Mục của Ngài, ngoài việc Ngài rất nhiều lần dùng thư từ
can thiệp với các Giáo Hội khác (Roma, Ðông Phương) trong nhiều cuộc tranh luận
khác nhau. Một trong những lần can thiệp nổi tiếng nhất xảy ra dưới triều ÐGH
Victor (189-199) nhân có tranh cãi giữa Giáo Hội Roma và các Giáo Hội ở Tiểu Á
về việc cử hành lễ Phục Sinh. Ðức Victor có một lập trường cố chấp, hai bên có
nguy cơ đi đến chỗ đoạn giao. Bấy giờ Iréné can thiệp mạnh mẽ nhằm đưa đến sự
hòa giải: Dị biệt về các tục lệ phụng vụ không làm phương hại đến tính duy
nhất, ngược lại nó còn làm nổi bật sự hiệp thông nền tảng trong đức tin; vị
Giám mục Lyon nhắc cho Ðức Victor về mẫu gương khoan dung của Polycarpe và
Anicet. Tính Công Giáo (catholicité) không phải là tính đồng loạt, đồng dạng
(uniformité). Lời kêu gọi vừa kiên quyết vừa bình thản này góp phần, nếu không
giải quyết vấn đề, thì ít ra cũng mang lại một tinh thần hòa dịu, điều này cho
thấy rõ uy tín của Iréné trong Giáo Hội thời ấy. (Sử gia Eusèbe nhấn mạnh đến
tên của Ngài: tên thật hợp với người, vì Iréné trong tiếng Hy Lạp gợi lên sự
"hòa bình"). Có thể ức đoán hoạt động truyền giáo của Iréné còn vượt
ra ngoài Lyon, nhưng người ta chỉ ghi nhận được sự hiện diện của người Kitô hữu
ở Autun vào khoảng cuối thế kỷ thứ II (lời khắc trên bia mộ Pectorius) và sau
đó tới thế kỷ thứ III, thấy có sự hiện diện của cả chục tòa Giám Mục ở Gaule.
Iréné tiên vàn là một mục
tử, chính những bận tâm mục vụ đã khiến Ngài viết các tác phẩm mà chúng ta còn
lưu giữ. Tác phẩm quan trọng nhất, xét về mọi phương diện, thường được gọi là
cuốn "Chống lạc giáo", nhưng tựa đề gốc của nó là: "Trình bày và
phản bác cái gọi là Ngộ đạo" Tác phẩm này nhằm chống lại sự truyền bá các
giáo phái Ngộ đạo tại thung lũng sông Rhône. Có thể coi nó như một thứ
"Tổng Luận" chống Ngộ đạo, viết bằng tiếng Hy Lạp, nhưng toàn bộ tác
phẩm đó chỉ đến tay chúng ta qua bản dịch Latinh rất cổ xưa và rất sát. Tác
phẩm này ảnh hưởng rất rõ trên các thần học gia về sau như Tertullien,
Hippolyte thành Roma, hay Athanase.
Bên cạnh khảo luận đồ sộ
đó, Iréné còn để lại cho chúng ta một tạp sách nhỏ mang tựa đề "Chứng minh
Lời rao giảng Tông Ðồ", được lưu giữ qua bản dịch tiếng Arménie. Trong
phần đầu, vị Giám Mục Lyon trình bày một bản toát yếu đặc sắc về giáo lý chống
Ngộ đạo ("Lời rao giảng Tông Ðồ"), sau đó tới phần "Chứng
minh" Lời loan báo về Ðức Kitô trong Cựu Ước, phần này nhằm đến người Do
Thái.
Hai tác phẩm này là những
cột trụ của thần học giáo phụ. Ðặt lại trong bối cảnh của chúng, có thể nói đây
là công trình của sự sáng suốt trong tri thức đức tin, công trình của sự lành
mạnh chống lại thứ thần bí bệnh hoạn của Ngộ đạo, một công trình luôn luôn hiện
đại nhờ các viễn tượng thần học của Iréné mang đặc tính hết sức nền tảng. Tuy
nhiên có thể phần nào đi vào các viễn tượng đó, thiết tưởng cần phải được hình
dung Ngộ đạo thế kỷ II là như thế nào.
"QUI LUẬT ÐỨC TIN" DO THÁNH IRÉNÉ SOẠN THẢO
"Ðây là qui luật đức
tin của chúng tôi, là nền tảng tòa nhà, và là điều đem lại sự vững chắc cho lối
sống của chúng tôi:
Thiên Chúa Cha, bất thụ
tạo, Ðấng không bị chứa đựng, vô hình, một Thiên Chúa, Ðấng sáng tạo vũ hoàn -
Ðó (là) điều khoản trước tiên của đức tin chúng tôi. Nhưng như điều khoản thứ
hai: Ngôi Lời của Thiên Chúa, Con của Thiên Chúa, (Ðức) Kitô Giêsu Chúa chúng
tôi, Ðấng đã hiện ra với các tiên tri tùy theo loại sấm ngôn của các ngài và
tùy theo tình trạng của nhiệm cục cứu độ của Cha, nhờ Người mà mọi sự được tạo
thành: hơn nữa, là Ðấng, khi thời đã mãn, đã làm người giữa loài người, hữu
hình có thể sờ chạm đến, để thâu họp mọi sự, để tiêu diệt sự chết, làm xuất
hiện sự sống và thực hiện sự hiệp thông của Thiên Chúa và của con người.
Và như điều khoản thứ ba:
Thánh thần, Ðấng mà nhờ
Ngài các Tiên tri đã tuyên sấm và các Tổ phụ đã hiểu biết những điều liên quan
đến Thiên Chúa, và những người công chính được dẫn dắt trong đường công chính
và là Ðấng khi thời đã mãn, đã được đổ tràn cách mới mẻ trên nhân loại chúng
ta, hầu đổi mới con người trên khắp mặt đất cho Thiên Chúa. Và vì vậy trong sự
tái sinh của chúng tôi, phép rửa diễn ra qua ba điều khoản này, (phép rửa đó)
ban cho chúng tôi ơn tái sinh trong Thiên Chúa Cha, nhờ Con của Ngài trong
Thánh Thần. Vì chưng, những ai mang Thần Khí của Thiên Chúa thì được dẫn tới
Ngôi Lời, nghĩa là tới Con; nhưng Con lại trình diện (họ) với Cha, và Cha ban
cho (họ) sự bất hoại. Như thế không có Thánh Thần thì không (thể) nhìn thấy Con
của Thiên Chúa và không có Con thì không ai có thể tiến gần đến Cha, vì chưng
tri thức về Cha, (đó là) Con và tri thức về Con của Thiên Chúa (có được) là nhờ
Thánh Thần: còn về Thánh Thần, thì tùy theo ý Cha mà Con ban phát (Thánh Thần)
với tư cách là thừa tác viên, cho ai muốn và như là Cha muốn".
(Chứng
minh Lời rao giảng tông đồ, 6-7, Sources Chrétiennes, n. 62)