HUYỀN
NHIỆM CỦA TÌNH BẠN (1)
“Người bạn
trung thành là một nơi nương tựa vững chắc,
ai gặp được người bạn như thế, là gặp được kho tàng” (Hc 6,14).
Có nhiều loại tình bạn trong cuộc sống, và có
nhiều ý hướng khác nhau trong tình bạn. Không mấy ai không có bạn, nhưng cũng
chẳng mấy ai có được người bạn tâm giao đích thực. Ở đây, chúng ta chỉ đề cập
đến tình bạn tri âm tri kỷ, một tình bạn cao thượng, trong sáng, vô vị lợi, dám
sống vì lợi ích chân chính của nhau, và dám chết đi chính mình vì hạnh phúc của
nhau (x. Ga 15, 13).
Có
những tình bạn tuyệt vời
Không thiếu những tình bạn tuyệt vời mà chúng
ta từng biết tới trong nền văn hóa Á Đông, như Lưu Bình – Dương Lễ; Tô Tần –
Trương Nghi; Bá Nha – Tử Kỳ; Quản Trọng – Bão Thúc. Kinh Thánh cũng ca ngợi
tình bạn thật cảm động giữa Đavít và Gionathan (2Sm 1, 26).
Đó là những tình bạn biết trung tín trong mọi
điều; trung thành trong mọi nghịch cảnh; trung kiên trong mọi thử thách; trung
chính trong mọi nghi nan; trung hậu trong mọi phán đoán… một tình bạn xóa mọi khoảng
cách của tuổi tác, giai cấp, trình độ, khả năng… để chỉ còn lại một tấm lòng và
sự khôn ngoan chính trực cho nhau, giúp nhau đi sâu vào chính mình và những
huyền nhiệm trong đời, như một chân trời thênh thang mời gọi khám phá không
ngừng về chính mình để vươn lên những tầm cao của Chân-Thiện-Mỹ. Cao quí và
hạnh phúc biết bao có được một người bạn như vậy. Kinh Thánh cũng ca ngợi rằng:
“giá trị của người bạn ấy, không cân nào
lường được” (Hc 6, 15)
Thật ra, tình bạn là một ân huệ Chúa ban, là một “cơ duyên”
Trời cho. Hiểu như vậy nên triết gia Platon đã nói: “Thượng Đế dựng nên các
người bạn, và dẫn người bạn này đến với người bạn kia”. Ông vẫn nghĩ tình
bạn là tia chớp huyền bí của thần thánh. Cicéron cũng phát biểu
như sau: “Tình bạn như mặt trời trong cuộc sống chúng ta, là ơn lớn nhất sau sự
khôn ngoan mà các thần linh ban cho con người”. Đúng thế, người ta không thể chế tạo được
tình bạn. Sự nẩy sinh tình bạn vẫn còn là một bí ẩn. Bỗng dưng một ngày, tình
bạn đã có đó, và như vậy, Thiên Chúa đã mở cánh cửa của lòng tôi.
Tầm quan trọng của
tình bạn
“Đối với nhiều người, tình bạn là cột nâng đỡ khi bị mất thăng bằng, là
nơi ẩn núp khi bị tấn công, là tổ quốc cho người không quốc gia” (Anselm Grun).
Quan niệm của người Hy
lạp
Người Hy lạp là dân tộc tiêu biểu cho tình
bạn. Họ tin chắc tâm hồn sẽ bị nguy hại nếu không có tình bạn. Các thi sĩ, các triết
gia Hy lạp viết nhiều về tình bạn hơn là viết về hôn nhân và gia đình. Họ đã
quan niệm về tình bạn như sau:
- Démocrite cho biết, tình bạn là điều cần thiết
cho một cuộc đời thành công.
-
Épicure cho rằng, tình bạn là điều quan trọng nhất, bởi vì chính tình bạn dẫn
đến sự khôn ngoan và sung mãn. Tình bạn cho mình cảm giác được an tâm và giải
tỏa cho mình khỏi lo lắng, làm cho mình sống sâu đậm hơn. Đó là điều kiện thiết
yếu cho một hạnh phúc thật sự.
- Euripides nhận định
rằng: “Giàu có là điều tốt, mạnh khỏe là điều tốt, nhưng có một người bạn
chí cốt là điều tốt hơn”.
- Pythagore cảm nhận tình bạn như sau: “Khi
tôi gần người bạn tâm giao, tôi không phải lẻ loi, và hai chúng tôi chỉ là một”.
- Aristote đã cảm nghiệm: “Tình bạn là tình cảm sâu đậm nhất trong đời sống con người”. Ông còn diễn tả sự hòa hợp cao
quí của tình bạn như sau: “Tình bạn, tức là một tâm hồn ở trong hai cơ thể,
một cơ thể chứa đựng hai tâm hồn”
Quan niệm của Tây phương
Theo thánh
Augustinô, tình bạn là một mảnh đất được chọn lọc, là một nơi cư ngụ cho cuộc
đời mình. Heinrich Zschoke cũng viết: “Ai
không có bạn thì người đó đi lang thang trên quả đất này như người xa lạ không
nơi bám víu”. Chateaubrian cũng diễn tả: người ta tìm chỗ ẩn núp trong tình
bạn với “một quả tim tràn đầy trong một
thế giới trống rỗng”. Tình bạn trở nên nơi an bình, vì thế, ai cũng cần một
khoảng không gian cho tình bạn.
Tư tưởng về tình bạn còn chiếm ưu thế nơi các
thi sĩ, các triết gia ở thế kỷ 18, như Voltaire đã từng nói: “Tất cả những
cái trọng đại ở đời này không bằng một người bạn tốt”.
Trong thế giới hôm nay
Ngày nay, trong một thế giới bình đẳng và tự
do, người ta rất nghi ngại về các cơ cấu như Giáo hội, Quốc gia, gia đình, tổ chức.
Vì thế, người ta càng dễ hướng tới tình bạn, vì nó không phải là một cơ cấu,
nhưng là dựa trên tự do lựa chọn của mỗi người. Chính Chúa Giêsu
đã nói: “Anh
em là bạn của Thầy, chính Thầy lựa chọn anh em …” (Ga 15, 15). Thật vậy, Tình
bạn luôn luôn là một sự lựa chọn: “Số phận tạo ra cha mẹ, sự chọn lựa tạo
nên bạn bè” (J. Delile).
Cuộc sống xã hội đầy những ngổn ngang, xáo
trộn và biến động, người ta càng phải biết chọn lựa những gì cao quí để làm nên
bậc thang giá trị cho đời sống mình. Trong chiều hướng đó, nhiều người cho rằng
tình bạn là một trong những giá trị tối thượng. “Một trong những sung sướng
lớn lao nhất ở đời này là tình bạn, và một trong những sung sướng của tình bạn
là có người để ký thác những điều thầm kín”. (Alexandre Manzoni).
Quả thật, một người bạn chân chính sẽ làm cho
cuộc đời ta phong phú, có những cảm nhận thật đặc biệt về tình nghĩa sâu đậm
làm nên những giá trị tích cực trong đời. Tình bạn đó sẽ lấp được những khoảng
trống trong tâm hồn của đôi bên : cả hai sẽ tìm được sự nâng đỡ mà Kinh Thánh
đã nói: “như một nơi nương tựa vững chắc” (Hc 6,14), cũng là tìm được
tấm lòng trìu mến thân thương, tự do và sung mãn thêm nữa cho cuộc đời và tình
yêu trong cuộc sống này.
Thiếu tình bạn thân, người ta dễ rơi vào bệnh
lạnh lùng, hoặc hung hăng hiếu chiến, hoặc bệnh chủ quan, hà khắc và độc đoán. Các
thể chế hay cộng đoàn nào không cho tình bạn phát triển đều là những hình thức
bất nhân. Một môi trường không được phép phát triển một tình yêu chan hòa với bạn
hữu, dù chung hay riêng, thì đều là môi trường chết. Với kinh nghiệm về tình
bằng hữu chân chính, tự nhiên người ta biết cách phát huy tình yêu cộng đồng
một cách sinh động và sáng tạo. Cho dù phải phòng ngừa những tình bạn có tính
cách méo mó lệch lạc, nhưng không vì thế mà làm mất đi một phương tiện hữu hiệu
cho đời sống.
Ý thức tầm quan trọng về vai trò của tình bạn
trong việc phát triển nhân tính là tiến gần đến Chúa Giêsu, Đấng đã xem đồ đệ
mình là bạn hữu, đã coi Gioan là người thân tín nhất, và đã sẵn sàng hy sinh
mạng sống vì họ. Quả thật, đối với Chúa Giêsu, tình bạn là điều căn bản và
thiết yếu.
Sự
cao đẹp và lợi ích lớn lao của tình bạn
Cũng như Cicéron đã xác tín “tình bạn như
mặt trời chiếu dọi trên đời người… ai cất tình bạn ra khỏi cuộc đời thì cũng
như cất mặt trời ra khỏi vũ trụ”. Không có tình bạn, đời sống vẫn nằm trong
bóng tối và không có hoan lạc. Các tâm lý gia cũng quan sát thấy ai không có
bạn bè sẽ đau khổ nhiều hơn khi gặp những tai ương nghịch cảnh, và đôi khi
không vượt qua được. Cũng chính trong nghịch cảnh mới biết ai là người bạn tâm
giao chân tình, trong nguy biến mới biết ai là bạn thật.
Khi bị tấn công, thất bại hay đứng trước nỗi
cô đơn, người bạn tri âm là người thầy chữa trị tốt nhất: Goethe, nhà
đại văn hào Đức đã nói như sau: “Chính quả tim của bạn làm giảm cơn đau của
tôi”. Sách Huấn ca cũng xác quyết: “Người bạn
trung thành là phương thuốc xoa dịu cuộc đời, những ai kính sợ Đức Chúa sẽ gặp
được người như vậy” (Hc 6, 16).
Trong mọi hoàn cảnh, có được một người bạn tri
kỷ là có được sự nâng đỡ đích thực, giúp ta không bị rơi vào tình trạng suy
thoái tinh thần. Tình bạn cho mình sức mạnh để biết sống trung thực với chính
mình, để mình biết nói tiếng “vâng” với cuộc đời; để mình dám đối diện với mọi
thách đố và nguy hiểm, do người khác hay do chính mình gây ra. Tình bạn như
thế, tập cho mình biết vượt qua bản thân, vượt trên tính cách quy kỷ, biết mở
lòng ra để đón nhận và trao ban. Một người bạn như vậy, không nhất thiết phải ở
cận kề, chỉ cần người ấy có đó bằng một sự hiện diện của tấm lòng là tôi có thể
chịu đựng những khốn khó mà không rơi vào tuyệt vọng, để âm thầm từng bước vươn
lên.
Người Nhật-Bản có một ngạn ngữ:“Đi bên cạnh
một người bạn thì không có con đường nào là quá dài”. Được ở gần người bạn
làm cho ta tăng thêm sức mạnh để tiến bước trước những khó khăn. Người bạn chân
tình là động lực giúp ta dám đương đầu với cuộc sống, tránh được nguy cơ hụt
hẫng. Nếu biết tin tưởng vào một người bạn, ta sẽ nhìn các các vấn đề của mình
một cách khách quan và nhẹ nhàng hơn. Người bạn như tấm gương, là “cách vận
hành của tôi”, kềm giữ tôi không rơi vào ngõ bí, cho tôi sức thổi cần thiết để
đi đến cùng con đường của mình.
Nữ văn sĩ Zenta Maurina, một người bị bại liệt
từ nhỏ, là một minh chứng cho những gì chúng ta vừa nói ở trên. Bà đã tựa vào
tình bạn để lấy sức mạnh mà sống đẹp cuộc đời mình, với cảm nhận như sau: “Tình
bạn đối với con người như đôi cánh đối với loài chim. Đôi cánh của tình bạn
nâng từng bước chân tôi trên con đường khó khăn…,che chở tôi khỏi những xúc
động tiêu cực…, giúp tôi chịu đựng những khi kiệt sức”.
Theo Thánh Augustinô: “Không có bạn, cuộc
đời không thể nào hạnh phúc”. Thánh nhân kết giao tình nghĩa bạn bè rất
thâm sâu, ông không thể nào sống mà không có bạn. Chính tình nghĩa bạn bè đã
nâng nhau lên. Cũng vậy, Friedrich Nietzsche cho thấy bạn ông đã nâng đỡ ông
biết bao khi đối diện với sự thiếu tự tin của mình. Ông viết cho bạn mình rằng:
“Sự cảm nhận tôi có về tôi thật là yếu kém và tội nghiệp, bạn phải trấn an
tôi không ngừng để tôi đương đầu với chính tôi”. Như vậy, trong tình bạn,
tôi thấy được trọng tâm của tôi, tôi cảm nhận được tôi. Lòng tự tin của tôi
tăng lên, vì có một người tin ở tôi, tôi có thể hoàn toàn tin tưởng vào chính
tôi.
Trong văn chương, tình bạn đã cho chúng ta
những bức thư thuyệt đẹp, trong đó cũng không thiếu những bức thư của các vị
thánh, như tình bạn của chị em Têrêsa de Lisieux, của Phanxicô và Clara, đặc
biệt của đôi bạn Phanxicô-xaviê và Inhaxiô. Trên đường truyền giáo đến Nhật bản
và Trung Quốc, Phanxicô-xaviê đã tuôn trào ngấn lệ khi đọc lá thơ của Inhaxiô.
Cuộc trao đổi thơ từ đã làm cho tình bạn của họ trở nên sinh động, gây phấn
chấn cho nhau dù không còn gặp lại nhau nữa. Họ cảm nhận được tình yêu thương
nồng hậu của nhau, và điều đó đã giúp Phanxicô can đảm thực hiện cuộc hành
trình đầy nguy hiểm và hoàn tất sứ vụ. Chính tình bạn thâm sâu tự cõi lòng đã
hình thành những dòng chữ có giá trị vô song, khơi dậy sự sống tinh thần và
niềm tin yêu quả cảm.
Điều
kiện để phát sinh và triển nở tình bạn
Pythagore cho rằng, tình bạn là mẹ của tất cả
các đức hạnh. Vì vậy, chỉ những người nào có nguyện ước trau dồi đức hạnh,
người đó mới có thể xây dựng được một tình bạn đích thực. Tự khép mình và chỉ
biết quy mọi cái về cho mình sẽ làm cho tình bạn không thể nảy nở được.
Là bạn của chính mình
Theo Platon, để phát huy tình bạn thì trước
tiên, mình phải là bạn của chính mình. Đây là chuyện không dễ
dàng, mà cần phải học cho biết cách. Thông thường ta chỉ thích hình ảnh mà ta
có về mình, thương cái hình ảnh đó chứ thật sự không thương mình, không thương
mình làm sao có thể thương bạn mình. Mà tình thương chân thật mới là điều kiện
tối ưu để có thể phát sinh tình bạn tâm giao.
Trong tình bạn, những gì hai người làm cho
nhau thì cũng giống như mình làm cho chính mình. Nếu chỉ thích những gì tốt nơi
bạn mình thì làm sao trở nên bạn của nhau được. Đã là bạn, thì phải biết ôm nhau
vào lòng và che chở nhau, cho dù người kia có thế nào đi nữa. Đó là một sự lựa
chọn mà tôi phải chấp nhận, cũng như chấp nhận chính bản thân tôi, cả những cái
yếu kém và không hay không tốt của tôi, nghĩa là tôi phải từ bỏ ảo tưởng tôi có
về tôi. Từ đó tôi mới thật sự yêu thương chính mình, kết hợp với mình trong
sự hài hòa, chứ không sống trong tâm
trạng chống trả, loại trừ hay đối nghịch với một vài phương diện nào đó trong chính
mình.
Khi biết chấp nhận toàn vẹn con người mình,
thì phải biết chăm sóc mình, nghĩa là biết vun tưới, cắt tỉa, bồi đắp, làm cho tính
cách của mình trở nên đáng yêu hơn, làm cho tâm hồn mình trong sáng, nhẹ nhàng
và cao đẹp hơn. Khi sống hòa hợp với chính mình thì mới hòa hợp với bạn. Khi
còn khắt khe và bất bao dung với chính mình thì những điều đó cũng sẽ phóng dội
lại trong quan hệ tình bạn. Tiếng nói của vô thức thì mạnh hơn tiếng nói của ý
chí. Vì thế, chỉ khi nào biết quan tâm, yêu thương, chăm sóc đến mình, đến
trạng thái tinh thần của mình thì mới mong có được người bạn tri âm tri kỷ. Tình
bạn không chỉ để thỏa mãn nhu cầu tình cảm chân chính, nhưng quan trọng là giúp
mình khám phá ra những bí ẩn của tâm hồn để hướng đến sự thiện hảo.
Trung thực và kiên trì
Theo Aristote, do bản chất tự nhiên, con người
sinh ra là để bầu bạn. Nhưng để cho tình bạn bền chặt, thân thiết, và phát sinh
những hiệu quả sâu xa hơn thì người này phải biết chăm sóc và tạo hạnh phúc cho
người kia. Muốn như vậy thì cần phải trung thực và kiên trì. Ai nghĩ chỉ cần
thích ứng theo bạn mình để được yêu thì họ sẽ không có một tình bạn đích thực.
Không ai muốn có một người bạn như con “kỳ nhông” thay đổi màu sắc theo môi trường.
Một sự thích ứng bung xung theo bạn mình không khác nào tự hạ giá chính mình,
không còn trung thực với chính mình trong những điều hay lẽ phải, thì mình còn
cao quí gì trong tình nghĩa bạn bè.
Một tấm lòng yêu thương
Cành hoa yếu đuối chỉ có thể nở khi nó được
che chắn gió sương, tôi cũng phải cho mình một môi trường sống tốt để những gì
Chúa đã gieo mầm trong tôi được nẩy nở. Tình bạn cũng cần một khoảng không gian
được che chở này để phát triển vì nó rất mong manh. Điều kiện của tình bạn
không nhất thiết là nam hay nữ, ở gần hay ở xa, tài trí hay không, đức độ nhiều
hay ít, nhưng điều quan trọng là cùng một chí hướng, nhất là phù hợp với nhau
về tính cách thể hiện cuộc sống mình. Dĩ nhiên, với một người bạn đầy lòng đạo
đức, từng trải và dầy dạn kinh nghiệm sẽ đem lại nhiều lợi ích thiết thực cho
nhau hơn. Người bạn không chỉ là người cố vấn sáng suốt, nhưng trước tiên là
người ở gần bên tôi bằng tấm lòng và biết cách nâng đỡ tôi, dù xa mấy cũng cảm được tâm tình của nhau.
Người bạn sống với tấm lòng là người bạn biết
nghe mà không xét đoán, khiến tôi có thể nói hết mà không cần phải nghĩ ngợi,
dè dặt, cân nhắc từng lời, vì biết rằng bạn sẽ giữ bí mật và là nơi an toàn cho
tôi, để tôi có thể xả hết những yếu đuối của tôi; để tôi có thể buông hết mọi hàng
rào phòng thủ và để các vết thương của tôi lộ ra. Thổ lộ được các yếu kém của
mình sẽ làm cho mình không còn ray rứt, và cuộc sống trở nên thoải mái nhẹ
nhàng, sinh động hơn.
Dành thời giờ cho nhau
Tình bạn là một cái gì rất mật thiết, nên cần
có thời giờ ngồi bên nhau để lắng nghe và chia sẻ những khó khăn, ưu tư, nguyện
vọng, cũng như những trăn trở, thao thức về những vấn đề trong cuộc sống của
nhau. Cần nhạy cảm nắm bắt tâm tư của nhau hơn là những lời lẽ bên ngoài. Ngoài
việc đồng cảm với nhau, còn phải tìm ra những phương cách thiết thực, và hành
động hữu hiệu cho nhau. Điều này có những lúc đòi hỏi ta phải hy sinh rất nhiều,
nổ lực kiên trì và quảng đại bao dung, như vậy mới thực sự sống tình bạn và làm
cho nó lớn lên mỗi ngày.
Ngoài ra, Anselm Grun[1]
còn nói rằng: “Tất cả tình bạn đều cần các dấu hiệu gần gũi nhau. Đàn ông
thường gặp khó khăn khi diễn tả tình cảm của họ qua các cử chỉ: ôm hôn nhau, tỏ
lòng trìu mến nhau. Họ sợ cho là đồng tính luyến ái. Vậy mà sự gần gũi cần phải
có trong tình bạn không liên quan gì đến dục tính. Chúng ta cần phải sáng tạo
một văn hóa mới, một văn hóa không hiểu tình bạn theo kiểu của Freud – dục tính
bị ẩn ức và tình yêu bị kìm nén – mà theo một dạng thức đặc biệt của khoái cảm,
khoái cảm có được do sự hiện diện của người khác. Như vậy, các bà không còn
ngần ngại diễn tả tình cảm của họ bằng những cử chỉ trìu mến, các ông không còn
sợ bị xem là mềm yếu”.
Lm. Thái Nguyên
[1] Anselm Grun là tác giả của tập Ich wunsch’ dir einen freund (Một chút
suy gẫm về huyền nhiệm của tình bạn).